گشت و‌گذاری در موزه ملی هوانوردی کشور که اسناد و ادوات هوایی ارزشمندی را نگهداری می‌کند
گنجینه ارتش در خیابان پیروزی
پروانه بهرام‌نژاد
یک فروند هواپیمای جنگنده شرکت‌کننده در جنگ جهانی اول، خودرویی که شهید ستاری طراحی کرده، ماکت انواع هواپیما و هلی‌کوپترها، وصیتنامه‌ها، اسناد و لباس خلبانان و سردیس دلیرمردانی که برای دفاع از این مرز و بوم جانشان را از دست دادند، تنها بخشی از ثروت موزه «ملی هوانوردی ایران» در خیابان پیروزی است.
موزه‌ای که گنجینه گرانبها از یک قرن فعالیت ارتش کشورمان به حساب می‌آید و در اینجا می‌توان سیر تشکیل یگان هوایی کشور را از نزیک دید. اگرچه به دلیل قرار داشتن موزه در دل یک مجموعه نظامی، این روزها امکان بازدید از آن برای عموم مهیا نیست، اما براساس توافقات انجام شده میان مدیریت شهری و ارتش، امسال درهای موزه به روی شهروندان باز می‌شود.
همراه با «سید ابراهیم مظلومی» راوی موزه ملی هوانوردی معروف به موزه نیروی هوایی، که از ۱۵ پیش این مسئولیت را برعهده دارد، در این مجموعه قدم زدیم و او برای ما از تاریخچه این گنج گرانبها در همسایگی‌مان گفت. مظلومی حافظه خیلی خوبی دارد و تاریخچه تک تک بیش از صدها اثر موجود در موزه ملی هوانوردی ایران را مو به مو در ذهنش ثبت و ضبط کرده‌است.
- پرواز بالن فرانسوی در آسمان تبریز
در میان انبوه تصاویر نقش بسته بر روی دیوارها و ویتر‌ین‌های موزه، تصویر پرواز نخستین بالن در آسمان تبریز جلب توجه می‌کند. مظلومی درباره این عکس این‌طور روایت می‌کند: «این بالن را فرانسوی‌ها نخستین بار سال ۱۲۷۰ در میدان توپخانه یکی از میدان‌های تبریز به پرواز درآوردند که نیمه‌راه بالا نرفته برگشته است. ظاهراً ایرانی‌ها که برای تماشای پرواز رفته بودند وقتی سقوط آن را می‌بینند، یک شعر هم برای آن می‌سرایند که به این شرح و مضمون است: «فرنگی آمد و بالن هوا کرد/ نشست در توش و تا پیش خدا رفت/ می‌خواست سر در کنه از کار سبحون/ خدا زد تو سرش افتاد تو میدون.» این بالن را فرانسوی‌ها سال ۱۲۷۰ به پرواز درآوردند که موفقیت‌آمیز هم نبود.»
- موزه ملی در همسایگی
ساختمان ۲ طبقه موزه نهاجا در پشت دیوارهای مجموعه نظامی و در بین نرده‌های آبی محصور است و از همان ابتدای ورود به قسمت موزه و محوطه بیرونی، انواع هواپیما نظر هر تازه واردی را به خود جلب می‌کند. هواپیماهای واقعی که روزی در آسمان پرواز می‌کردند و حالا در اینجا جا خوش‌کرده‌اند. راوی موزه ملی هوانوردی می‌گوید: «ایده تأسیس موزه نیروی‌هوایی ارتش به سال ۱۳۵۰ برمی‌گردد و در سال ۱۳۵۴ به‌عنوان موزه نیروی‌هوایی به بهره‌برداری رسیده است. نخستین موزه در قلعه‌مرغی قرار داشت که بعد از ساخت بوستان ولایت، از سال ۱۳۹۲به محل جدید در خیابان پیروزی انتقال یافت. این موزه به ثبت ملی رسیده و وسایلی که در اینجا گنجانده شده نزدیک به یک قرن قدمت دارد.»
- کوچک اما گرانبها
ساختمان این موزه دو طبقه کوچک است و گنجایش کافی برای این گنجینه عظیم را ندارد و تعداد آثار با مساحت موزه متناسب نیست. درهم تنیدگی آثار و فشردگی آنها نیز روشنگر این موضوع است. به‌طوری‌که انواع سردیس و لباس خلبانان نامی و سرشناس در یک سو و در بخش دیگر آن انواع ماکت‌ها، تصاویر، اسناد و... جمع‌آوری شده‌است. مظلومی دراین‌باره می‌گوید: «فضای اینجا کوچک و آثار ما زیاد است اما در همین فضا سعی شده وسایلی که حدود یک قرن قدمت دارند، گنجانده شوند. تعداد آثار ما بیشتر از اینها است.» در بخش دیگر داخل موزه تصاویر فرماندهان نیروی هوایی به نمایش درآمده که روای موزه دراین‌باره می‌گوید: «این تصاویر فرماندهان نیروی هوایی را از بدو تأسیس تاکنون که امیر «نصیرزاده» تشریف دارند نشان می‌دهد.»
- «هاروارد» یادگار جنگ جهانی
یکی از ده‌ها هواپیمایی که داخل محوطه موزه دیده می‌شود، هواپیمای سبز رنگی است که رد پای گذر تاریخ را بر آن می‌توان مشاهده کرد. مظلومی درباره این اثر می‌گوید: «این هواپیمای واقعی «هاروارد» ساخت کشور آمریکا است که سال ۱۳۲۹ وارد نیروی هوایی شده و در جنگ جهانی اول هم شرکت کرده‌است.» در سوی دیگر این جنگنده «سوخو ۲۲» دیده می‌شود که راوی موزه ماجرای آن را این‌طور شرح می‌دهد: «این جنگنده ساخت کشور روسیه است که عراق از آنها خریداری کرده و زمان جنگ تحمیلی عراق علیه ایران برای بمباران گیلان‌غرب آمده بود که ایرانی‌ها آن را ساقط کردند و حالا جزو غنائم جنگی محسوب می‌شود.» در بین هواپیماها چند موردی هم دیده می‌شود که در فیلم و سریال‌های جنگی نقش‌آفرینی کرده‌اند.
- خودروی شمس شهید ستاری
داخل اتاقک شیشه‌ای گوشه حیاط، خودرو قرمز رنگی روی سکوی بتنی قرار دارد که گویا شهید ستاری آن را طراحی کرده است. مظلومی درباره آن می‌گوید: «این خودرو «شمس» نام دارد که برگرفته از اسم شهید منصور ستاری، از فرماندگان وقت نهاجا است که می‌خواست آن را به خط تولید برساند که به شهادت رسید و ادامه نیافت. طرح این خودرو را سال ۱۳۷۰داد و سال ۱۳۷۲ ماشین آماده شد اما موقع بازگشت شهید ستاری از اصفهان، هواپیمایش سقوط کرد به شهادت رسید و تولید این خودرو دیگر ادامه پیدا نکرد.» این خودرو ۴ نفره با سرعت ۱۶۰ کیلومتر طراحی شده که ۴ سیلندر دارد و ۴۷ لیتر گنجایش باک بنزین آن است. همچنین در گوشه دیگر حیاط هم خودرو بنزی قرار دارد که گفته می‌شود ماشین حامل امام خمینی(ره) است.
- خرید هواپیما با پول مردم
یکی دیگر از تصاویر نقش بسته در اینجا، مربوط به هواپیمایی است که روی آن «مازند» نوشته شده‌است. این تصویر نیز حکایت جالبی دارد. مظلومی می‌گوید: «این هواپیما با پول مردم مازندران و گیلان خریداری شده است. سال ۱۳۰۲ دستور می‌دادند شهرهایی که بزرگ هستند اختیاری پول جمع کنند و به نیروی هوایی یا دولت به اسم آن شهر هواپیما می‌خرید و هواپیمای مازند هم با پول مردم گیلان و مازندران تهیه شده‌است. در میان آنها اصفهان و تبریز هواپیماهای این چنینی دارند.»
- خلبان بدون گواهی
تصویر دیگری که در گوشه این موزه به نمایش درآمده متعلق به «کلنل محمدتقی خان پسیان» است که روای موزه درباره آن می‌گوید: «او اهل تبریز و رئیس وقت نظمیه مشهد بوده‌است. چون کلنل محمدتقی خان پسیان، گواهینامه خلبانی ندارد او را نمی‌توانیم نخستین خلبان بدانیم ولی او در ۳۳ جلسه فنون پرواز شرکت کرده است و حتی جلوتر از احمد نخجوان بوده‌است. پسیان وقتی برای سپری کردن دوره نظامی‌گری به آلمان رفته بود، در آنجا با شنیدن صدای آموزش از پشت دیوار، علاقه‌مند می‌شود و در ۳۳ جلسه، فن و فنون خلبانی را هم یاد گرفته است. حتی پرواز هم کرده و فقط یک دور تا دریافت گواهینامه خلبانی‌اش مانده بود که وقتی برای مرخصی آمده توسط عوامل بیگانه کشته شده و مقبره او کنار نادرشاه افشار است.»
- قدیمی‌ترین‌ها و نخستین‌ها
در بخش دیگر محوطه بیرونی موزه می‌توان قدیمی‌ترین و نخستین هواپیماهای نیروی هوایی ارتش کشور را در میان انواع هواپیما دید. مظلومی درباره قدیمی‌ترین هواپیمای موجود در اینجا می‌گوید: «این هواپیمای آموزشی دونفره است که بال و بدنه آن هم از ترکیب جنس چوب و پارچه ساخته شده‌است. یعنی داخل آن چوب و روی آن پارچه‌کشی شده و موتورش آهن است. این هواپیما دو تا ۳ ساعت پرواز می‌کند و سپس باید نیم ساعت برای سوخت‌گیری و استراحت آن زمان صرف و دوباره آماده پرواز شود. از این هواپیما برای آموزش خلبانی استفاده می‌شد.» در انتهایی‌ترین قسمت محوطه نیز هلی‌کوپتری قرار دارد که نقشه‌کشورمان روی آن ترسیم شده‌است. مظلومی درباره این نیز می‌گوید: «هلی‌کوپتر» یو اچ ۱۹» ساخت کشور آمریکا است و نخستین هلی‌کوپتری است که وارد نیروی هوایی شده این هلی‌کوپتر سال ۱۳۴۲ ساخته شده است.
ایده تأسیس موزه نیروی‌هوایی ارتش به سال ۱۳۵۰ برمی‌گردد و در سال ۱۳۵۴ به‌عنوان موزه نیروی‌هوایی به بهره‌برداری رسیده است. نخستین موزه در قلعه‌مرغی قرار داشت که بعد از ساخت بوستان ولایت، از سال ۱۳۹۲به محل جدید در خیابان پیروزی انتقال یافت
- سردیس‌های استوار
سردیس‌های استوار خلبانان نامی کشورمان یک به یک کنار هم بخشی داخل ویترین و برخی هم در گوشه و کنار موزه قرار گرفته‌اند. در اینجا از سردیس امیر سرلشکر خلبان شهید «عباس بابایی»، امیر سرلشکر خلبان شهید «مصطفی اردستانی»، امیر سرلشکر خلبان شهید «منصور ستاری»، امیر سرلشکر خلبان شهید «علیرضا یاسینی» تا امیر سرتیپ خلبان «محمد دانشپور» و سرتیپ۲ خلبان» محمدرضا عطایی» را می‌توان دید. مظلومی دراین‌باره می‌گوید: «دراینجا می‌توان مجسمه مردان رشیدی را دید که در ۸ سال دفاع‌مقدس جانانه فعالیت داشتند. همچنین در میان آنها مجسمه نخستین خلبان و نخستین فرمانده نیروی هوایی «احمد نخجوان» هم وجود دارد.» انواع کلاه، کارت شناسایی، وصیتنامه، لوح‌ها و نشان‌های مختلف در گوشه و کنار موزه به چشم می‌آید. مظلومی می‌گوید: «برخی از این لوح‌ها اهدایی به فرماندهان نیروهای هوایی هستند که به یادگار مانده است.»
- ماکت‌های یک پانزدهمی
فانتوم، تایگر، تی ۳۳، هایند و فیوری تنها بخشی از انواع ماکت هواپیماها و هلی‌کوپترهایی است در سوی دیگر موزه و میان اسناد و تاریخچه و انواع کتاب‌های صنعت هوایی ایران و جهان به نمایش درآمده‌است. روای موزه ملی هوانوری کشور دراین‌باره بیشتر توضیح می‌دهد: «اینها ماکت هواپیماهایی است که کارخانه کشورهای سازنده که نخستین هواپیماها را درست کرده، ماکتشان را هم تهیه و در اختیار هر کشوری که آن را فروخته قرار داده‌است. هیچ یک از اینهایی که می‌بینید پرواز نمی‌کنند و یک پانزدهم کوچک‌تر از اندازه اثر واقعی خود هستند. همه این ماکت‌ها اصلی و تولید همان کارخانه‌اند.» مظلومی ادامه می‌دهد: «بسیاری از تصاویری که در این موزه وجود دارد هم توسط هواپیماهای موجود در موزه هنگام شرکت در عملیات‌ها و... به ثبت رسیده‌است.»
در همینه زمینه :
